Escherichia coli nima
Escherichia coli (E. coli) bakteriyalarning bir turi bo’lib, turli muhitlarda yashashi mumkin bo’lgan kichik bir hujayrali organizmdir. Bakteriyalar tuproqda, suvda, tirik organizmlarda, jumladan o’simliklarda, odamlarda va hayvonlarda mavjud. Ba’zi hollarda bakteriyalar patogenlardir, chunki ular odamlarda infektsiyalarni keltirib chiqaradi. Ko’pgina bakteriyalar esa odamlarga zarar etkazmaydi, balki odamlarda kommensal sifatida omon qoladi (ikki xil organizmning birgalikda yashashi, ulardan biri uchun foydali (kommensal) va boshqasi uchun befarq (xo’jayin)). Bunday vaziyatda bakteriyalar oziq-ovqat oladi va odamlardan alomatlar yoki kasallik keltirmasdan foyda oladi. E. coli odatda kommensaldir, lekin ba’zi hollarda u turli inson kasalliklarini keltirib chiqarishi mumkin.
Miloddan avvalgi 430 yilgacha yuqumli kasalliklar aholiga ta’sir qilgani haqida dalillar mavjud. Bugungi kunda jamiyatimiz yuqumli kasalliklarga qarshi kurashni davom ettirmoqda, garchi infektsiyalarning turlari vaqt o’tishi bilan o’zgargan. Masalan, Yersinia pestis bakteriyasi keltirib chiqaradigan vabo 14-asrda 24 milliongacha odamni o’ldirgan. Variola virusi keltirib chiqaradigan chechak va Treponema pallidum bakteriyasi keltirib chiqaradigan sifilis ham tarixiy patogenlar hisoblanadi, chunki ular birinchi marta mos ravishda 14 va 15 asrlarda kashf etilgan. Hozirgi kunda vabo juda kam uchraydi, chechak insoniyatdan butunlay yo’q qilingan va ba’zi hududlarda sifilis muammosi bo’lib qolsa-da, u avvalgidek keng tarqalgan emas. Biroq, vaqt o’tishi bilan, bu kasalliklar diareya kasalliklari va gripp kabi boshqa bir xil darajada jiddiy yuqumli kasalliklar bilan almashtirildi. Natijada, yuqumli kasalliklarning yangi tarqalishi paydo bo’ldi.
Ko’pincha kasalliklar ikki xil toifaga bo’linadi: yuqumli yoki surunkali. Yuqumli kasallik – bu bakteriya, virus, parazit yoki qo’ziqorin kabi mikroorganizmlar keltirib chiqaradigan kasallik, surunkali kasalliklar esa uzoq vaqt davom etishi mumkin bo’lgan va odatda yuqumli bo’lmagan kasalliklardir. Ba’zi surunkali kasalliklar, ammo aslida patogen yoki yuqumli agent tomonidan qo’zg’atiladi. Asosan E. coli O157:H7 tomonidan qo’zg’atiladigan gemolitik uremik sindrom (HUS) yuqumli kasallik qo’zg’atuvchisi keltirib chiqaradigan surunkali kasallikning namunasidir. HUS odatda odamlarda E. coli O157:H7 sabab bo’lgan diareya susayganidan keyin bir necha hafta o’tgach rivojlanadi va tuzalib ketganlarda uzoq muddatli buyrak muammolari tez-tez uchraydi.
Ochilish
Escherichia coli – prokariot (hujayra yadrosi yoki membrana bilan bog’langan organellalarga ega bo’lmagan hujayralardan iborat tirik organizmlar), mavjud bo’lgan organizmlarning eng kichik va eng keng tarqalgan guruhlaridan biri. Bakteriyalarni o’rganuvchi nemis bakteriologi va olimi Teodor Escherich birinchi marta 1885 yilda enteritli bolalardan olingan axlat namunalarida E. coli ni aniqlagan. Enterit – bu qorin og’rig’i, ko’ngil aynishi, qusish va diareyaga olib kelishi mumkin bo’lgan ichakning yallig’lanishi. Bakteriyani topish uchun Escherich Robert Kox bilan bakteriologiyani o’rgangan shifokor Vilgelm Frobeniusdan qattiqlashgan, ozuqaviy moddalarga boy muhitlar bo’lgan Petri idishlarida bakteriyalarni etishtirish va etishtirishning yangi usulini o’rgandi. Koch bakteriolog bo’lib, Koch postulatlarini yaratuvchisi sifatida tanilgan, ma’lum bir kasallikka sabab bo’lgan yuqumli agent yoki mikroorganizmni aniqlash uchun qo’llaniladigan ko’rsatmalar. Escherich Koxning postulatlaridan xabardor bo’lganligi sababli, u bolalarda diareya qo’zg’atuvchi vositani ularning axlat namunalarida topish mumkinligiga ishonchi komil edi. Najas namunalarini o’rgangach, u turli shakl va xususiyatlarga ega bo’lgan 19 xil bakteriyalarni ajratib oldi va yangi bakteriyani batafsil tasvirlab berdi va unga Bacterium coli deb nom berdi. Bu bakteriyalar tayoqchalar shaklida edi. Bacterium coli nomi keyinchalik Escherich sharafiga Escherichia coli deb o’zgartirildi.
Najas namunalarini tavsiflagandan so’ng, Escherich bolalarning ichaklarida mavjud bo’lgan bakteriyalar boshqa odamlar bilan bevosita aloqa qilish orqali, shuningdek, ular ichadigan sut bilan atrof-muhitga chiqarilishi kerak degan xulosaga keldi. Bu o’sha paytda juda muhim kashfiyot edi, chunki u odamlarning tanasida kamdan-kam hollarda kasallik keltirib chiqaradigan ko’plab turdagi kommensal bakteriyalarni olib yurishini taklif qildi va shuning uchun barcha bakteriyalar patogen emas. Diareyaga sabab bo’lishi ma’lum bo’lgan E. coli ning birinchi shtammi 1935 yilgacha aniqlanmagan – aniqlash protokollari avvalgi holatlarda bakteriyani aniqlash imkoniyatini cheklagan bo’lishi mumkin.
Bakteriyalar oilasi
E. coli Escherichia jinsiga mansub va Enterobacteriaceae bakteriyalar oilasiga mansub. Enterobacteriaceae odatda ichak bakteriyalari yoki ovqat hazm qilish tizimi tuzilmalaridan (og’iz bo’shlig’i, qizilo’ngach, oshqozon, ichak, to’g’ri ichak va anus) iborat oshqozon-ichak traktida omon qolishi mumkin bo’lgan bakteriyalar deb ataladi. E. coli kislorod yoki havo bilan (aerob) yoki kislorodsiz (anaerob holda) rivojlanishi mumkin va bu qobiliyat E. coli ni fakultativ anaeroblar qatoriga kiritadi. Enterobacteriaceae oilasining boshqa vakillariga Klebsiella, Shigella va Salmonella kiradi. Oxirgi ikkitasi odatda oziq-ovqat bilan bog’liq kasalliklar yoki oziq-ovqat yoki suvda mavjud bo’lgan organizmlar sabab bo’lgan kasalliklar bilan bog’liq. Klebsiella bakteriyalari esa siydik yo’llari infektsiyasidan pnevmoniyagacha bo’lgan kasalliklarni keltirib chiqarishi mumkin. Klebsiella va E. coli keng tarqalgan kommensal hisoblanadi, lekin Shigella va Salmonella emas.
Qafasda nima bor?
E. coli, barcha bakteriya hujayralari kabi, omon qolish va o’sish uchun zarur bo’lgan ma’lumotlarni o’z ichiga oladi. Hujayra ichida sitoplazma deb ataladigan jelga o’xshash suyuq material mavjud bo’lib, unda bitta dumaloq dezoksiribonuklein kislota (DNK) molekulasi mavjud. DNK har bir organizmga xos bo’lgan genetik materialni kodlaydigan ikki zanjirli molekuladir. Bakterial hujayralarda DNK o’zini ko’paytirish va qiz hujayra deb ataladigan yangi hujayrani yaratish uchun nusxa oladi. Bu usul hujayra bo’linishi deb ataladi va u to’g’ri sharoitlarda juda tez sodir bo’lishi mumkin. Bakteriyalar har 20 daqiqada bir marta bo’linishi mumkinligiga ishoniladi. Qiz hujayralar dastlab bakterial hujayra bilan bir xil bo’ladi, faqat bo’linish paytida genetik mutatsiya – hujayraning genetik materialida o’zgarish sodir bo’lgan hollar bundan mustasno.
Har bir bakteriya xujayrasi uni o’rab turgan, himoya to’siq vazifasini bajaradigan juda qattiq hujayra devori bilan o’ralgan nozik hujayra membranasini o’z ichiga oladi. Qattiqlik bakteriyalarni ancha moslashuvchan bo’lishiga qaramay, hujayrani kuchliroq qiladi va zararli muhitdan himoya qiladi. Hujayra devori ikkita tuzilishdan iborat: suyuqlik bilan to’ldirilgan hudud periplazmatik gel deb ataladi, unda peptidoglikan qatlami va tashqi membrana mavjud. Tashqi membrana fosfolipidlar va lipopolisaxaridlar deb ataladigan oqsillar va yog ‘kislotalaridan iborat. Lipopolisaxaridlar bakteriya hujayra devoridan ajralib chiqadi va gram-manfiy bakteriyalarning ko’plab zararli ta’siri uchun javobgar bo’lgan endotoksinlar sifatida ishlaydi. Tashqi membrananing tarkibiy qismlari bakterial omon qolishni oshirish va kasallikning rivojlanishiga yordam berish uchun birgalikda ishlaydi.
Tashqi membrana komponentlaridan tashqari, koʻpgina E. coli membranadan chiqadigan flagella yoki dumsimon kengaytmalarga ham ega. Flagella bakteriyalarni mos muhitga surtish uchun ishlatiladi va bakteriyaning omon qolishi uchun muhimdir.
